Federaalizimii afaanii (Linguistic Federalism) kan biyya Itoophiyaa keessatti eebba 1991 jalqabee tajaajilaa jiru, kan ummataaf mirgaa fi kabajaa afaanii, aadaa fi dhaabbilee bulchiinsaa fiduudhaan guddaa ta’e. Kana keessatti, Oromiyaa, Sumaalee, Tigraay fi naannolee adda addaa afaanii fi aadaa isaanii hojiratti fayyadamuun faayidaa guddaa argatan.
1. Hojiirra Oolii Aadaa fi Afaanii (Cultural & Linguistic Revival)
✅ Afaan Oromoo, Tigree, Sumaalee fi kkf kan mana barumsaa, mana murtiifi hojii mootummaa keessatti hojiirra oolan.
✅ Barumsa afaanii afaan mana isaa (mother-tongue education) kan dandeettii barannoo barsiisuu danda’u.
✅ Aadaa fi seenaa ummataa kan eegumsa fi kabaja argatu.
Fakkeenya:
- Oromiyaa keessatti afaan Oromoon kan barsiisaa, sagantaa TV fi raadiyoo ta’ee jira.
- Tigraay keessatti afaan Tigree kan mana barumsaa fi mana murtii keessatti hojiirra oolaa jira.
2. Mirkanaa’eessaa Siyaasaa (Political Empowerment)
✅ Naannoon hundi afaanii fi aadaa isaa mirkaneeffachuun bulchuu danda’a.
✅ Ummanni mirga isaa kan afaanii fi aadaa isaa tiin mirkanaa’eessuun dhiibbaa siyaasaa gad dhiisuu danda’a.
Fakkeenya:
- Oromiyaa kan abbaa biyyummaa (autonomy) qabu, kan hojii naannoo isaa afaan Oromoon bulchu.
- Sumaalee kan hojii mana barumsaa fi qonnaa isaa afaan Sumaaleen bulchu.
3. Dhimma Qabsaa’ota (Conflict Resolution)
✅ Federaalizimii afaanii kan walitti dhufeenya ummataa (national unity) eegu.
✅ Ummatni afaanii fi aadaa isaa kabajamee kan dhiibbaa fi wal’aansoo gad dhiisu.
Fakkeenya:
- Oromiyaa fi Sumaalee lamaanuu afaanii isaanii hojirra oolanii jiran, kanaaf dhiibbaa gidduu isaanii xiqqaadha.
- Yoo afaanii ummataa hin kabajamin, akka dargaggii Oromoo 2014-2018 keessatti wal’aansoo guddaa uumuu danda’a.
4. Qabeenya Ummataa (Economic Development)
✅ Naannoon hundi afaanii isaa hojii qabeenyaa (business, qonnaa, misooma) keessatti fayyadamuun qabeenya isaa dagaaguu danda’a.
✅ Barattoonni afaanii isaanii baratanii kan dandeettii isaanii guddisu.
Fakkeenya:
- Oromiyaa keessatti hojii qonnaa (coffee, cereals) fi misooma afaan Oromoon hojiirra oolama.
- Tigraay keessatti barumsa afaan Tigree kan dandeettii teeknooloojii guddisu.
5. Haala Federaalizimii Afaanii Itoophiyaa Keessatti
| Naannoo | Afaan Hojiirra Oolan | Faayidaa Argate | Dhibeen |
|---|---|---|---|
| Oromiyaa | Afaan Oromoo | Barumsa, TV, raadiyoo, hojii mootummaa | Amhariffaa fi dhiibbaa biyyaa |
| Sumaalee | Afaan Sumaalee | Qonnaa, misooma, barumsa | Xiyyeeffannaa hojii xiqqaa |
| Tigraay | Afaan Tigree | Teeknooloojii, barumsa | Diddaa fi dhiibbaa siyaasaa |
Yaada Dheeraa:
Federaalizimii afaanii kan Itoophiyaa haqa ummataa fi kabajaa afaanii tiin jireenya tasgabbaa’uu danda’a. Yoo federaalizimii kana dhabne, ummatni afaanii fi aadaa isaa dhabuun dhiibbaa guddaa uumuu danda’a.
“Afaan mirga ummataa dha. Mirga afaanii dhabuun mirga uumamaa dhabuu dha.”
Oromedia 